Zarzut 50 – zamordowanie Hypatii

415 rok – Tłuszcza zamordowała Hypatię, opiekunkę Biblioteki Aleksandryjskiej. Dla ówczesnych chrześcijan Hypatia była symbolem nauki i wykształcenia – czyli światopoglądu sprzecznego z rosnącym w świecką siłę chrześcijaństwem. Rozum, wiedzę i osobiste doświadczenie uważano za zbędne i szkodliwe dla wiary, do tego były to nauki głoszone przez kobietę, spadkobierczynię grzesznej Ewy. Utożsamiano je z błędnym i grzesznym pogaństwem.

Hypatia była kobietą wielkiej urody, wiedzy i inteligencji. Jej działalność i osoba kłóciły się ze światem religii chrześcijańskiej (rządzonym przez mężczyzn) i oczekiwaniem na rychłe przyjście Sądu Ostatecznego (ważna była wiara, nie wiedza). Działalność Hypatii była powodem napięć pomiędzy poganami a chrześcijanami, kilkakrotnie przeradzających się w zamieszki.

W marcu 415 roku podburzona przez Cyryla hałastra zawlokła Hypatię do kościoła, gdzie została pocięta muszlami ostryg i zamordowana przez fanatycznych mnichów, zwolenników Cyryla. Zdarzenie to wstrząsnęło nawet chrześcijanami, miało też inne konsekwencje dla całego miasta – w poczuciu zagrożenia wielu uczonych opuściło wkrótce potem Aleksandrię i promieniujący na cały antyczny świat ośrodek naukowy podupadł.

1. Twórca „listy zarzutów” relacjonuje tu jedną z półlegendarnych wersji śmierci Hypatii, okraszając ją dodatkowo własnymi komentarzami (np. o rzekomym przeciwstawieniu wiara–rozum – patrz ramka). Tymczasem praktycznie główną relacją na temat zdarzenia jest opis wydarzeń „ze słyszenia” oburzonego pisarza kościelnego, Sokratesa Scholastyka.

2. Chociaż w owym okresie w Aleksandrii^[1]Mieszkańcy Aleksandrii mieli zresztą w ogóle skłonność do agresywnych zachowań –wystarczy choćby wspomnieć lincz na św.Marku Ewangeliście, wcześniej na Ptolemeuszu XI, dostojnikach … Continue reading było niespokojnie (np. niedługo przed zamordowaniem Hypatii miała miejsce masakra chrześcijan przed jednym z kościołów spalonym przez Żydów) błędem chyba byłoby stawianie morderstwa Hypatii jako sprawy wyznaniowej; był to raczej bunt o charakterze politycznym (choć prawdopodobnie samo podburzenie tłumu^[2]Prawdopodobnie głównymi sprawcami byli pracownicy szpitali aleksandryjskich, podległych biskupowi odbyło się z użyciem haseł religijnych a przywódcą był chrześcijanin, lektor Piotr). Najlepszym dowodem tego jest fakt iż apologię Hypatii zawdzięczamy biskupowi Synezjuszowi który był jej uczniem a śledztwo po jej śmierci zostało wzniecone na wniosek oburzonych chrześcijan.

3. Niejasną sprawą pozostaje udział biskupa Cyryla w tej sprawie – wbrew powszechnej opinii Sokrates Scholastyk (pisarz kościelny, dzięki któremu znamy tę historię) nie przypisuje mu winy^[3]„Tak więc ludzie porywczego usposobienia, którym przewodził lektor Piotr, umówiwszy się między sobą upatrzyli moment, kiedy owa niewiasta wracała skądś do domu, i wyrzuciwszy ją z … Continue reading – pisze jedynie iż oszczercze oskarżenie (pochodzące od bliżej nie określonych „ludzi ze sfer kościelnych”) jakie dało pretekst do mordu dotyczyło tego, jakoby Hypatia sprzeciwiała się „nawiązaniu przyjaznych stosunków pomiędzy Orestesem^[4]Prefekt, też zresztą chrześcijanin a biskupem Cyrylem”. Hypatia zginęła, bo zaangażowała się w politykę, popierając prefekta Orestesa w jego konflikcie z patriarchą Cyrylem i pomagając w utworzeniu przez niego stronnictwa (lata 414–415). Sądząc z zapisu Sokratesa Scholastyka Cyryl, przynajmniej początkowo, dążył do porozumienia. Podczas rozruchów doszły do głosu instynkty ludzi, których Damasjusz w swej relacji nazywa „ludźmi zdziczałymi i zwyrodniałymi do tego stopnia, że ani zemsta bogów, ani kara ze strony ludzi nie budziły ich obaw”^[5]Damasjusz, urodzony pół wieku po śmierci Hypatii, obarczał winą za jej śmierć biskupa Cyryla.

4. Historia zaprzecza również temu, jakoby po śmierci Hypatii nastąpił upadek nauki w Aleksandrii. Prawdę mówiąc, było akurat odwrotnie – nastąpił okres rozwoju matematyki, astronomii, filozofii^[6]Oczywiście nie stało się tak z powodu śmierci Hypatii….

5. prawa Hypatii – w wersji legendarnej i mocno stronniczej– stała się ikoną wiele wieków później za sprawą takich wolnomyślicieli jak John Toland czy Wolter. Nakręcono także na tem temat film^[7]Alejandro Amenabar „Agora” pełen jest propagandowych, sugestywnych przeinaczeń (np. reżyser przeniósł miejsce zbrodni do kościoła, niemal w pobliże ołtarza). Niestety, większość tych materiałów to bardziej literatura niż historia – dodajmy że literatura antychrześcijańska. Zarówno patriarchę Cyryla, jak i samą Hypatię przedstawiono w nich w sposób niewiele mający wspólnego z wydarzeniami.

6. Na szczęście istnieją również rzetelne opracowania, w czym mamy i swój polski udział. Książka^[8]Maria Dzielska, Hypatia z Aleksandrii, Kraków 1993 prof.Marii Celiny Dzielskiej^[9]Według Marii Dzielskiej tragedia Hypatii odbyła się w ramach konfliktu politycznego pomiędzy chrześcijanami (z elementami konfliktu personalnego). Sprzeciwia się to tezie, jakoby ły to … Continue reading (Instytut Historii Uniwersytetu Jagielońskiego) Hypatia z Aleksandrii) została uhonorowana przez American History Book Club tytułem najlepszej książki historycznej 1995 roku i przetłumaczona na ponad czterdzieści języków.

Podsumowując: Zachowując obiektywizm i protestując przeciw przypisywaniu Kościołowi niechęci do rozumu a tym bardziej obwinianiu Go za wszelkie postępki wiernych trzeba przyznać że (nawet biorąc poprawkę na liczne legendy jakimi obrosła ta postać) nie można mieć wątpliwości iż mordu na Hypatii dokonała grupa chrześcijan. Oczywiście przypisywanie tej zbrodni Kościołowi jako takiemu byłoby chybione, jednak niewątpliwie należy ją zaliczyć na poczet pewnej grupy naszych współwyznawców z Aleksandrii. Sokrates Scholastyk pisze o licznych zarzutach jaki ten mord ściągnął na aleksandryjski kościół, gdyż „ci, co żyją według religii Chrystusowej, nie mają absolutnie nic wspólnego z morderstwami, bitwami i podobnymi do tych sprawami”. Pamięć o Hypatii przetrwała dzięki historykom Kościoła.

Niezależnie od tego, kto był bezpośrednim (i ewentualnie pośrednim) sprawcą śmierci Hypatii, śmierć ta miała związek z jej zaangażowaniem politycznym, a nie wyznawanymi poglądami.

Święty Piotr, w Piśmie Świętym, ostrzega że niedouczenie może być groźne dla zbawienia człowieka, szczególnie jeśli usiłuje sam interpretować Pismo. Pierwszy papież pisze o Listach Świetego Pawła: „Są w nich trudne do zrozumienia pewne sprawy, które ludzie niedouczeni i mało utwierdzeni opacznie tłumaczą, tak samo jak i inne Pisma, na własną swoją zgubę.”(2 P 3,16b)
Stary Testament poświęcił mądrości specjalną księgę:

„Mądrość jest wspaniała i niewiędnąca: ci łatwo ją dostrzegą, którzy ją miłują, i ci ją znajdą, którzy jej szukają, uprzedza bowiem tych, co jej pragną, wpierw dając się im poznać. Kto dla niej wstanie o świcie, ten się nie natrudzi, znajdzie ją bowiem siedzącą u drzwi swoich. O niej rozmyślać – to szczyt roztropności, a kto z jej powodu nie śpi, wnet się trosk pozbędzie: sama bowiem obchodzi i szuka tych, co są jej godni, objawia się im łaskawie na drogach i wychodzi naprzeciw wszystkim ich zamysłom. Początkiem jej najprawdziwszym – pragnienie nauki, a staranie o naukę – to miłość, miłość zaś – to przestrzeganie jej praw, a poszanowanie praw to rękojmia nieśmiertelności, a nieśmiertelność przybliża do Boga. Tak więc pragnienie Mądrości wiedzie do królestwa. Zatem jeśli wam miłe trony i berła, o władcy ludów, czcijcie Mądrość, byście królowali na wieki. Oznajmię, czym jest Mądrość i jak się zrodziła, i nie zakryję przed wami tajemnic. Pójdę jej śladem od początku stworzenia, jej znajomość wydobędę na światło i prawdy nie pominę. Nie pójdę też drogą zżerającej zazdrości, bo ona z Mądrością nie ma nic wspólnego: wielu mądrych to zbawienie świata, a król rozumny to szczęście narodu.” (Księga Madrości 6,12–24)

„Zbliżcie się do mnie, wy, którym brak wykształcenia, i zatrzymajcie się w domu nauki. Na cóż, powiedzcie, pozbawiać się tego, za czym dusze wasze tak bardzo tęsknią? Otworzyłem usta i mówię: Kupujcie sobie bez pieniędzy. Włóżcie kark wasz pod jarzmo i niech otrzyma dusza wasza naukę: aby ją znaleźć, nie trzeba szukać daleko. Patrzcie oczami: mało się natrudziłem, a znalazłem dla siebie wielki odpoczynek. Za naukę dajcie wielką ilość srebra, a zyskacie z nią bardzo wiele złota. Niech się raduje dusza wasza w miłosierdziu Pana i nie wstydźcie się Jego chwały! Wypełnijcie dzieło wasze przed czasem, a da wam nagrodę w porze oznaczonej” (Księga Syracha 51,23–30)

Wywiad z prof.Marią Dzielską
http://tygodnik.onet.pl/33,0,56871,1,artykul.html
Maria Dzielska Hypatia z Aleksandrii Kraków 2010

Marek Piotrowski